RYS HISTORYCZNY STOWARZYSZEŃ INŻYNIERSKICH W EUROPIE*

Początek działalności stowarzyszeniowej w Europie sięga XIX-go wieku. Pierwsze Stowarzyszenie Inżynierów Cywilnych powstało w Londynie w 1818 r. Takie samo stowarzyszenie powstało 30 lat później we Francji a w 1856 r. utworzono Stowarzyszenie Inżynierów Niemieckich.

Historię polskich stowarzyszeń naukowo-technicznych rozpoczyna powstałe w 1835 r. w Paryżu „Towarzystwo Politechniczne Polskie".

Pierwsze stowarzyszenie naukowo-techniczne na ziemiach polskich powstało we Lwowie. Było to: „Towarzystwo dla Pielęgnowania i Rozpowszechniania Wiadomości Technicznych, Przemysłowych i Przy¬rodniczych", które działało w latach: 1862-1879.

W roku 1877 w Krakowie powstało: „Krakowskie Towarzystwo Techniczne", a w ro-ku 1886 w Po¬znaniu: „Towarzystwo Techniczne Poznania".

Ze względów politycznych najpóźniej powstały stowarzyszenia w zaborze rosyjskim, na ziemiach wcho¬dzącym w skład Królestwa Polskiego. W zaborze tym technicy sku-piali się głownie wokół redakcji „Dzien¬nika Politechnicznego" w Warszawie, a po Po-wstaniu Styczniowym, wokół założonego w roku 1866 „Przeglądu Technicznego".

Pierwsze stowarzyszenia naukowo-techniczne w wolnej Polsce zaczęły powstawać w 1919 roku.

Powstały wtedy między innymi: „Stowarzyszenie Elektryków Polskich", do 1928 r. noszące nazwę „Stowarzyszenia Elektroników Polskich" oraz „Zrzeszenie Gazowni-ków Polskich", dające początek Polskiemu Zrzeszeniu Inżynierów i Techników Sani-tarnych, której to nazwy Stowarzyszenie używa od X Zjazdu w 1957 r, w Toruniu.

GENEZA ZRZESZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW SANITARNYCH W POLSCE*

Technika sanitarna w nowoczesnym tego słowa znaczeniu związana jest ściśle z histo-rią rozwoju techniki w drugiej połowie XIX-go i w całym XX wieku.

Niezwykle burzliwy w tym okresie rozwój przemysłu, energetyki, komunikacji i budow-nictwa spowo¬dował wzrost ludności miejskiej, co wymagało odpowiedniego wyposażenia miast pod względem inży¬nieryjnym i techniczno-sanitarnym.

Na początku XX wieku w krajach wysoko uprzemysłowionych, takich jak: Stany Zjednoczone i Anglia, zostaje zorganizowane szkolnictwo w zakresie inżynierii sanitarnej na poziomie średnim i wyższym oraz odpowiednie urzędy państwowe i samorządowe reprezentujące tę dziedzinę nauki.

W Polsce jeszcze przed I wojną światową, głównie na obszarach byłego zaboru au-striackiego i ro¬syjskiego, istniały organizacje zajmujące się zdrowiem higieną publiczną, a na politechnikach prowadzo¬ne były wykłady z dziedziny wodociągów i kanalizacji.

Inicjatywa powołania organizacji zrzeszającej inżynierów i techników sanitarnych, ga-zowników i wodo¬ciągowców polskich wyszła od gazowników.

W połowie 1912 r. odbył się w Krakowie „Wszechświatowy Zjazd Techników Polskich", w którym wzięła udział nieliczna grupa Polaków z gazowni Królestwa Polskiego i Galicji. Na zjeździe tym dyskuto¬wano o problemach gospodarczych i technicznych polskiego ga-zownictwa. Już w tedy gazownicy polscy postanowili utworzyć „Polski Związek Techników Gazowych". Wybuch I Wojny Światowej nie pozwolił na realizację tej idei, która wciąż żyła w umysłach polskich inżynierów i techników zatrudnionych w ga¬zowniach wszystkich trzech zaborów.

1 lutego 1918 roku odbyło się w Warszawie, posiedzenie utworzonego jeszcze w 1917roku „Koła Gazowników Polskich". Na spotkaniu tym, z udziałem przedstawicieli Ma-łopolski, reprezentowane były prawie wszystkie gazownie Królestwa oraz Galicji. W wyniku zawartego porozumienia rozpoczęto ożywio¬ną działalność propagandową, popularyzującą gazownictwo wśród szerokiego ogółu społeczeństwa pol¬skiego oraz w urzędach pań-stwowych i instytucjach, w których wiedza na ten temat była bardzo ogra¬niczona oraz przygotowania do Ogólnego Zjazdu Gazowników Polskich.

Zjazd ten odbył się w Warszawie w dniach: 23-25 kwietnia 1919 r. Podstawowym do-kumentem Zjazdu była uchwała o powstaniu na bazie Koła Gazowników Polskich, samo-dzielnej organizacji tech¬nicznej pn: „Zrzeszenie Gazowników Polskich".

Bezpośrednio po uzyskaniu niepodległości w 1918 roku, ogólny stan gazownictwa, ka-nalizacji, zaopatrzenia w wodę oraz urządzeń techniczno-sanitarnych naszych miast i osiedli był niezmiernie niski, a perspektywy poprawy niewielkie, ze względu na brak środ-ków pochłanianych przez ogromne potrzeby gospodarki narodowej.

W tej sytuacji usunięcie braków i zaniedbań w tych dziedzinach wymagało dużego wy-siłku nielicznej kadry specjalistów. Kadra ta odczuwała potrzebę zorganizowania się dla dobra Kraju i rozwoju ważnej specjalności zawodowej, którą reprezentowała. Było to dyk-towane także potrzebą obrony interesów grupy zawodowej. Powstałe Zrzeszenie dało za-tem nie tylko początek rozwojowi techniki sanitarnej na terenach polskich po odzyskaniu niepodległości ale także podbudowę tożsamości zawodowej inżynierów i techników sanitar-nych. Lata powojenne były bardzo trudne dla polskiego gazownictwa i branż pokrewnych. Wynisz¬czona przez I Wojnę Światową gospodarka narodowa Polski, borykała się z ogrom-nymi trudnościami tech¬nicznymi, personalnymi oraz brakiem surowców i świadomości społecznej, a także wrogością kierownictwa niektórych zakładów, będących w rękach kapitału zachodniego, szczególnie niemieckiego.

Sukcesem Zrzeszenia jest powołanie do życia własnego organu prasowego oraz opra-cowanie Pol¬skiego Słownictwa Technicznego. Od stycznia 1921 r. wychodzi cyklicznie „Przegląd gazowniczy", w którym popularyzowano wiedzę nie tylko z zakresu gazownictwa ale także innych zagadnień szeroko rozumianej inżynierii sanitarnej.
 
Na IV Zjeździe Zrzeszenia Gazowników Polskich, który odbył się w dniach 29-31 maja 1922 roku we Lwowie, do zrzeszenia wstępują wodociągowcy. Od tej chwili Zrzeszenie zmienia nazwę na „Zrze¬szenie Gazowników, Wodociągowców i Techników Sanitarnych" a „Przegląd gazowniczy" zostaje prze¬mianowany na „Przegląd gazowniczy i wodociągowy".

Zrzeszenie podejmuje szereg czynności na rzecz poprawy stanu technicznego gazowni polskich, a w odniesieniu do gazowni na terenach byłego zaboru pruskiego działania, zmierzające do zaniechania (z powodu trudności finansowych) ich likwidacji. Skuteczne apele Zrzeszenia skłaniają Rząd Rzeczpo¬spolitej Polski do wydania odpowiedniego roz-porządzenia, hamującego likwidację gazowni.
Wobec złego stanu urządzeń wodociągowych i kanalizacyjnych w nieruchomościach zabudowanych, powodujących ich systematyczną degradację, Zrzeszenie występuje do Ministra Spraw Wewnętrznych RP o wydanie rozporządzenia nakazującego przeprowa-dzanie okresowych kontroli stanu technicznego instalacji w tych obiektach.

Jak z powyższego widać rozporządzenie to o prawie cały wiek wyprzedza obowiązują-ce obecnie przepisy z zakresu oceny stanu technicznego obiektów budowlanych.
X Jubileuszowy Zjazd Gazowników i Wodociągowców Polskich odbył się w dniach: 17-20 maja 1928 r. w Katowicach. Na zjeździe tym dyskutowano o relacjach instytucji uży-teczności publicznej z samorząda¬mi oraz omówiono sprawę regulaminu wykonywania robót instalacyjnych.

W 1936 roku na XVIII Zjeździe we Lwowie, zatwierdzono nowy statut, według którego do Zrzeszenia włączono członków reprezentujących inne dziedziny techniki sanitarnej oraz zmieniono nazwę Zrzeszenia na: „Polskie Zrzeszenie Gazowników, Wodociągowców i Techników Sanitarnych".

Od 1 stycznia 1937 roku organem Zrzeszenia jest czasopismo: „Gaz, Woda i Technika Sanitarna".

W dniach: 23-26 czerwca 1938 r. w Katowicach i Chorzowie odbył się XX Zjazd Zrze-szenia, na którym utworzono trzy oddziały: Śląsko-Krakowski, Poznański i Pomorski. Zrzeszenie w tym czasie liczyło prawie 250 członków zwyczajnych oraz ponad 30 człon-ków wspierających.

Ostatni przed wojną XXI Zjazd Zrzeszenia obradował w dniach: 26-28 czerwca 1939 r. w Często¬chowie. Z wybuchem II wojny światowej i prawie 6-letnią okupacją kraju, Zrze-szenie przerwało swoją działalność. Przez okres wojny akta i archiwum Zrzeszenia prze-chowywano na strychu dyrekcji Wodo¬ciągów w Warszawie. Zawierucha wojenna pochło-nęła 61 członków Zrzeszenia. Wielu z nich zginęło w obozach koncentracyjnych.

Po II wojnie światowej Polskie Zrzeszenie Gazowników, Wodociągowców i Techników Sanitarnych wznowiło swą działalność XXII Zjazdem, który obradował w dniach: 8-9 listo-pada 1945 r. w Katowicach i Gliwicach. Głównym zadaniem władz Zrzeszenia była nowe-lizacja statutu oraz budowa struktur, przy¬stosowanych do nowej, odmiennej od przedwo-jennej rzeczywistości. W dniu 27 maja 1946 r. Zrzeszenie przystąpiło do Naczelnej Orga-nizacji Technicznej.

W trudnym okresie odbudowy gospodarki kraju po zniszczeniach wojennych, Zrzesze-nie daje ważki wkład fachowy dla uruchomienia i podniesienia z ruin, najpotrzebniejszych dla egzystencji państwa za¬kładów gazowniczych, wodociągowych i techniczno-sanitamych.

Widząc potrzebę szybkiej odbudowy dziesiątkowanych przez wojnę kadr technicznych z zakresu inżynierii sanitarnej, Zrzeszenie występuje do władz z inicjatywą utworzenia Akademii Inżynierii Sanitarnej, jękiem tej inicjatywy jest utworzenie na Politechnice War-szawskiej Oddziału Budownictwa Sanitarnego, a następnie Wydziału Inżynierii Sanitarnej. Z inicjatywy Zrzeszenia na Wydziałach Chemicznych Politechnik w Polsce powstały katedry technologii wody i ścieków.

Wznowiono także wydawnictwo: „Gaz, Woda i Technika Sanitarna", którego pierwszy po wojnie numer ł się już w kwietniu 1946 roku.

Kolejne zjazdy Zrzeszenia odbywały się w Bydgoszczy, Łodzi, a jubileuszowy XXV Zjazd obradował w dniach : 23-25 czerwca 1948 r. w Gdańsku, Gdyni i Sopocie. Na Pod-stawie nowego statutu, w dniu 24 czerwca odbył się w Sopocie I Zjazd Delegatów Pol-skiego Zrzeszenia Gazowników, Wodociągowców i Techników Sanitarnych. Kolejne zjaz-dy delegatów odbywały się co roku, przy okazji zjazdów Zrzeszenia.
XXVI  Zjazd Zrzeszenia odbywał się w Łodzi. Głównym tematem Zjazdu były zagadnie-nia dotyczące oczyszczania miast oraz ogrzewnictwa i wentylacji.
XXVII Zjazd Zrzeszenia obradował w dniach: 01,-03 czerwca 1951 w Szczecinie, pod hasłem: „Polepszenie warunków sanitarnych miast i osiedli". W zjeździe tym po raz pierw-szy wzięła udział  „Sekcja Terenów Zielonych", która na prawach samodzielności przystą-piła do Zrzeszenia.

W 1952 roku na XXVIII Zjeździe Polskiego Zrzeszenia Gazowników, Wodociągowców  i Techników Sanitarnych i V Zjeździe Delegatów Zrzeszenia w Opolu, odbywającego się pod hasłem: „Normalizacja w technice sanitarnej", po raz kolejny zmieniono nazwę Zrze-szenia na: „Stowarzyszenie Naukowo-Technicz¬ne Inżynierów i Techników Sanitarnych, Ogrzewnictwa, Gazownictwa i Terenów Zielonych", (SNITSOG).

Jubileuszowy XXX Zjazd Stowarzyszenia odbywał się w dniach: 03-06 czerwca 1956 r. w Sopocie, z udziałem 1000 uczestników. Zjazd ten podsumował powojenną działalność Zrzeszenia, wybrał nowe władze i zalecił intensywną rekrutację członkostwa zbiorowego w Zrzeszeniu.

W dniach: 9-10 grudnia 1957 r. w Toruniu odbył się X jubileuszowy Zjazd Delegatów Stowarzyszenia Naukowo-Technicznego Inżynierów i Techników Sanitarnych, Ogrzewnictwa i Gazownictwa" (SNITSOG). Na zjeździe tym uchwalono nowy Statut i dokonano kolejnej zmiany nazwy na: „Polskie Zrzeszenie Inży¬nierów i Techników Sanitarnych", którą Stowarzyszenie używa do dzisiaj.

Obecnie Zrzeszenie liczy ponad 5000 członków indywidualnych, skupionych w 22 od-działach, których siedziby znajdują się we wszystkich miastach wojewódzkich Polski oraz w: Częstochowie, Elblągu, Słup¬sku, Tarnowie, Toruniu i Zielonej Górze.

GENEZA ODDZIAŁU KATOWICKIEGO*

Już w 1923 r. w Katowicach założono Polskie Stowarzyszenie Inżynierów i Techni-ków Województwa Śląskiego, w którym działało także wielu inżynierów i techników branży sanitarnej. Odczuwali oni potrze¬bę utworzenia w przemysłowym regionie Gór-nego Śląska odrębnej organizacji zawodowej z zakresu techniki sanitarnej, o czym głośno dyskutowano już na X Jubileuszowym Zjeździe Gazowników i Wodo¬ciągowców Polskich, który odbywał się w dniach: 17-20 maja 1928 r. w Katowicach. Na utworze-nie oddziałów regionalnych Stowarzyszenia trzeba było jednak poczekać kolejne 10 lat.

Na XX Zjeździe Gazowników, Wodociągowców i Techników Sanitarnych obradują-cym w dniach: 23-26 czerwca 1938 r. w Katowicach i Chorzowie utworzono pierwsze trzy oddziały: Śląsko-Krakowski, Poznański i Pomorski.

W okresie poprzedzającym powstanie Oddziału Śląsko-Krakowskiego, na terenie województwa Ślą¬skiego miało miejsce kilka wydarzeń stowarzyszeniowych, z których najważniejsze to:
•    X Jubileuszowy Zjazd Gazowników i Wodociągowców Polskich odbywający się w dniach: 17-20 maja 1928 r. w Katowicach,
•    posiedzenie Zarządu Głównego Zrzeszenia poświęcone m.in. potrzebie utwo-rzenia oddziałów terenowych, które odbyło się w roku 1935 w Katowicach.

Działalność Śląsko-Krakowskiego Oddziału Gazowników, Wodociągowców i Tech-ników Sanitarnych brutalnie przerwał wybuch II wojny światowej. Wcielenie Górnego Śląska do Rzeszy zmusiło wielu dzia¬łaczy do konspiracji.

Wznowienie oficjalnej działalności stowarzyszeniowej na Śląsku, po 6-letniej przerwie wojennej nastąpi¬ło w listopadzie 1945 roku. W tedy to, w Katowicach i Gliwicach obradował pierwszy po wojnie a XXII w kolejności Zjazd Gazowników, Wodociągowców i Techników Sanitarnych. Zjazd ten uchwalił nowy statut oraz powołał szereg nowych oddziałów przystosowanych do aktualnego podziału administracyjne¬go kraju. Oddział Śląsko-Krakowski podzielono na: Katowicki z siedzibą w Katowicach oraz Krakowski z siedzibą w Krakowie.

Z chwilą utworzenia, Oddział Katowicki liczył 42 członków. Pierwszym przewodni-czącym Oddziału został przedwojenny sekretarz i członek prezydium Zrzeszenia, kol. Jan Kozłowski.

*- materiał pochodzący z wydawnictwa jubileuszowego „70 lat działalności katowickiego oddziału PZITS 1938-2008"